Śmierć jest tematem, z którym prędzej czy później wszyscy musimy się zmierzyć. Jak jednak reagujemy na tę nieuniknioną rzeczywistość? Dlaczego niektórzy z nas odczuwają silniejszy lęk niż inni? Co właściwie przeraża nas w kontekście śmierci? W niniejszym artykule przyjrzymy się różnym teoriom związanym z lękiem przed śmiercią oraz przedstawimy praktyczne sposoby na radzenie sobie z tym problemem.
W mniejszym lub większym stopniu każdy z nas odczuwa lęk przed śmiercią – niezależnie od tego, czy chodzi o myśli dotyczące własnej śmierci, czy obawę przed utratą bliskiej osoby. Myślenie o śmierci nie jest przyjemne, a wielu z nas unika tych niepokojących rozważań, skupiając się na życiu, pragnieniach i celach.
Jednak, jak to ujął Benjamin Franklin: «Na tym świecie nic nie jest pewne, z wyjątkiem śmierci i podatków». Nie jest więc zaskoczeniem, że obawy związane z śmiercią czasami nas paraliżują.
Strach przed śmiercią nazywany jest «thanatofobią», terminem pochodzącym od greckich słów «Thanatos» (bóg śmierci) oraz «phobos» (strach).
Warto zauważyć, że tanatofobia, znana w kontekście klinicznym jako «lęk przed śmiercią», nie jest wymieniana w Podręczniku diagnostyczno-statystycznym zaburzeń psychicznych. Mimo to, lęk ten może znacząco wpływać na jakość życia i zdrowie emocjonalne jednostek.
Thanatofobia: Naturalny czy urazowy?
Thanatofobia została po raz pierwszy opisana przez Zygmunta Freuda, który nie uważał jej za strach przed śmiercią. Freud twierdził, że nie możemy naprawdę uwierzyć w śmierć jako realne wydarzenie, więc wszelkie obawy związane z nią muszą wynikać z nieprzepracowanej traumy z dzieciństwa.
Jednak to teoria antropologa Ernsta Beckera dostarczyła najwięcej informacji na temat lęku przed śmiercią i jego przyczyn. Becker sądził, że strach przed śmiercią jest naturalny dla ludzi, którzy uważają, że śmierć jest czymś nie do zaakceptowania.
Jak przekonywał, wszystko, co robimy – cele, które sobie stawiamy, nasze pasje i hobby – jest w istocie strategią radzenia sobie z tą obawą. Koncentrując się na tych działaniach, możemy uniknąć myślenia o naszej ostatecznej śmierci.
Praca Beckera dała początek teorii zarządzania terrorem (TMT), która zakłada, że ludzie muszą nieustannie radzić sobie z wewnętrznym konfliktem: pragnieniem życia w obliczu nieuchronności śmierci. TMT podkreśla również znaczenie samooceny jednostek i ich dążenia do osiągania celów, co jest motywowane świadomością umieralności.
Ponadto, według TMT, poziom samooceny ma kluczowe znaczenie dla tego, jak jednostki doświadczają lęku przed śmiercią. Osoby z wysoką samooceną lepiej radzą sobie z tym lękiem, podczas gdy osoby o niskim poczuciu własnej wartości łatwiej wpadają w panikę w sytuacjach związanych ze śmiercią.
Nowsze podejścia sugerują «środkową drogę» między TMT a teorią separacji, która akcentuje znaczenie wczesnej traumy, dalej wzmocnionej przez świadomość śmiertelności w późniejszym życiu.
Kolejnym nowym podejściem do zrozumienia lęku przed śmiercią jest «pourazowa teoria wzrostu» (PTG). Zgodnie z PTG, przeżycie traumatycznego zdarzenia – na przykład śmierci bliskiej osoby lub otrzymania niepokojącej diagnozy – może prowadzić do pozytywnych zmian, takich jak większe docenienie drobnych radości życia czy większe skupienie na celach.
Lęk przed śmiercią jako zaburzenie
Choć wszyscy możemy doświadczać lęku przed śmiercią w pewnym momencie życia, staje się on patologiczny, gdy osiąga ekstremalne poziomy, zakłócając normalne funkcjonowanie.
Jednym z kontrowersyjnych przypadków lęku przed śmiercią – opisanym przez zaniepokojoną partnerkę – jest przykład, jak ten strach może stać się obsesyjny i wymknąć się spod kontroli.
«Strach dotyczy konkretnej śmierci (nie bólu czy umierania) i pustki po niej (nie jest religijny) oraz faktu, że już go tutaj nie będzie. […] To irracjonalny, emocjonalny lęk, którego nie da się kontrolować, a ostatnio się nasila – nie wiem dlaczego, ale sprawia, że czuję panikę, a myśli zaczynają krążyć w ciągu dnia.»
Kto boi się śmierci?
Dr Robert Kastenbaum dokonał przeglądu teorii i badań psychologicznych dotyczących lęku przed śmiercią, wskazując, które grupy społeczne najczęściej wykazują trwały lęk przed śmiercią. Drs. Patricia Furer i John Walker podsumowują wyniki w artykule opublikowanym w Internecie.
- Większość ludzi obawia się śmierci w pewnym stopniu, zazwyczaj odczuwając niski lub umiarkowany poziom lęku.
- Kobiety częściej niż mężczyźni odczuwają lęk przed śmiercią. Nowe badania pokazują, że lęk ten pojawia się u kobiet i mężczyzn w wieku 20 lat, ale kobiety doświadczają drugiej fali lęku po osiągnięciu 50. roku życia.
- Osoby młode doświadczają lęku przed śmiercią równie często jak osoby starsze.
- Wydaje się, że istnieje korelacja między poziomem wykształcenia a statusem społeczno-ekonomicznym a zmniejszeniem lęku przed śmiercią.
- Nie znaleziono związku między zaangażowaniem religijnym a zmniejszeniem lęku przed śmiercią.
Specjaliści zauważają, że lęk przed śmiercią często współistnieje z innymi zaburzeniami zdrowia psychicznego (takimi jak uogólnione zaburzenie lękowe, zespół stresu pourazowego, depresja czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne).
Inne badania wskazują, że osoby z hipochondrią również odczuwają lęk przed śmiercią, ponieważ ich obawy zdrowotne są naturalnie związane z lękiem o własne zdrowie.
CBT dla lęku przed śmiercią
Dziś specjaliści zalecają terapię poznawczo-behawioralną (CBT) dla osób, które doświadczają poważnego lęku przed śmiercią. CBT opiera się na rozmowie oraz ekspozycji i jest często stosowana w leczeniu depresji oraz różnych lęków i fobii, takich jak strach przed lataniem.
Drs. Furer i Walker przedstawiają sześciostopniową «interwencję poznawczo-behawioralną» dla osób z lękiem przed śmiercią.
1. Narażenie na obawy
Osoby starające się zredukować lęk przed śmiercią muszą nie tylko wyrazić swoje obawy, ale także zidentyfikować, co dokładnie je przeraża w kontekście śmierci. Ważne jest, aby określić sytuacje lub miejsca – takie jak pogrzeby czy cmentarze – które chcą unikać, aby nie wywoływały strachu.
Drs. Furer i Walker sugerują «ekspozycję (zarówno w rzeczywistości, jak i wyobraźni) na obawy związane ze śmiercią», ponieważ stawianie czoła elementom związanym z indywidualnym lękiem jest kluczowym elementem CBT.
2. Ograniczenie zachowań poszukujących reasekuracji
Ten krok ma na celu ograniczenie obsesyjnego sprawdzania swojego ciała w poszukiwaniu niepokojących zmian, rozmowy z mentorami lub szanowanymi bliskimi w celu uzyskania emocjonalnego wsparcia oraz unikanie idealizowania zdrowych i emocjonalnych pomocy, takich jak suplementy czy przesądne zachowania.
Aby zapobiec tym nieprzyjemnym zachowaniom, dr. Furer i Walker sugerują «odkładanie zachowań docelowych, stopniowe zmniejszanie ich częstotliwości lub całkowite zaprzestanie tych działań».
3. Przegląd osobistych doświadczeń
Ważne jest również, aby przeanalizować osobiste «doświadczenia związane ze śmiercią», takie jak bycie świadkiem śmierci bliskiej osoby lub zmaganie się z poważną chorobą.
«Pomagamy im przejść do bardziej zrównoważonych poglądów na te kwestie», wyjaśniają dr. Furer i Walker: «to może pomóc im spokojniej radzić sobie z perspektywą śmierci».
4. Zmiana ostrości na czerpanie przyjemności z życia
Następnie jednostka powinna jasno określić swoje «krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe cele», aby skupić się na tym, co chce osiągnąć w życiu i jak najlepiej cieszyć się swoimi doświadczeniami, zamiast obsesyjnie lękać się śmierci.
5. Rozwijanie zdrowego stylu życia
Terapeuta musi również zidentyfikować i rozwiązać wszelkie źródła stresu w życiu osoby doświadczającej lęku przed śmiercią oraz inne «niezdrowe aspekty stylu życia», które mogą intensyfikować ten strach.
6. Zapobieganie nawrotom lęku
Wreszcie, drs. Furer i Walker zauważają, że nawet po początkowych sukcesach w redukcji lęku przed śmiercią za pomocą CBT, wiele osób doświadcza nawrotów. Aby temu zapobiec, ważne jest, aby opracować strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach, które mogą wywołać lęk przed śmiercią, takie jak nagłe choroby czy kryzysy emocjonalne.
Zwalczanie lęku przed śmiercią z domu
Niedawno profesjonaliści z branży pogrzebowej oraz osoby świeckie, które pragną pomóc innym w radzeniu sobie z tanatofobią, stworzyli różnorodne zasoby.
Na przykład Caitlin Doughty, specjalistka zajmująca się tematyką śmierci, założyła Zakon Dobrej Śmierci, skupiający profesjonalistów z różnych dziedzin, którzy dążą do informowania społeczeństwa o praktykach związanych ze śmiercią oraz zachęcają ludzi do konfrontacji z ich lękami.
Inicjatywa Death Cafe zyskuje na popularności, organizując spotkania, na których ludzie z całego świata rozmawiają na temat śmierci. Celem Death Cafe jest «zwiększenie świadomości śmierci, aby pomóc ludziom w maksymalnym wykorzystaniu ich (skończonego) życia».
Aby stawić czoła lękowi przed śmiercią, musimy najpierw zrozumieć, czego się boimy. W jednym z klasycznych artykułów na temat tanatofobii cytowanym przez Doughty’ego zidentyfikowano siedem potencjalnych przyczyn lęku przed śmiercią.
- Nie mogę już doświadczać życia.
- Nie wiem, co może się zdarzyć po śmierci.
- Boję się, co stanie się z moim ciałem po śmierci.
- Nie mogę dłużej dbać o bliskich.
- Moja śmierć spowoduje cierpienie moich bliskich.
- Wszystkie moje plany i marzenia dobiegną końca.
- Proces umierania może być bolesny.
Doughty sugeruje, aby wybrać dwa powody, które szczególnie nas dotykają, i podjąć konkretne kroki w celu ich rozwiązania.
Na przykład, jeśli obawiamy się, że osoby zależne od nas będą miały trudności po naszej śmierci, powinniśmy podjąć odpowiednie kroki, aby zabezpieczyć ich przyszłość.
Zdaniem Doughty, umiejętność «rozbicia» naszych lęków na mniejsze elementy i stawienia im czoła indywidualnie może pomóc nam odzyskać spokój oraz mniej obawiać się o śmierć.
Zmierz się z tym, unikając go?
Śmierć i lęk przed śmiercią to trudne tematy, które często są pomijane, nawet w środowisku medycznym. Jako społeczeństwo, tak bardzo pragniemy unikać myśli o końcu życia, że zaczynamy obsesyjnie skupiać się na sposobach sztucznego przedłużania życia – takich jak krionika czy projekty cyfrowych spadkobierców, które mają imitować ludzkie zachowanie.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to, jak radzić sobie z myślą o śmierci, ale jest to niezbędne, jeśli chcemy prowadzić produktywne życie. Jakie są Twoje przemyślenia? Czy śmierć jest czymś, z czym należy się zmierzyć z otwartymi oczami?
