Zespół Turnera to zaburzenie chromosomalne, które dotyka wyłącznie kobiety. Polega na braku części lub całkowitym braku drugiego chromosomu płciowego w niektórych lub wszystkich komórkach organizmu.
Dziewczęta z zespołem Turnera często są niskiego wzrostu i mogą doświadczać trudności emocjonalnych oraz w nauce, jednak większość z nich ma normalną inteligencję.
Zespół Turnera (TS) jest znany również jako zespół 45, X, zespół Ullricha-Turnera bądź dysgeneza gonad.
Co to jest zespół Turnera?
Osoby bez zespołu Turnera mają 46 chromosomów, w tym dwa chromosomy płci. Kobiety dziedziczą dwa chromosomy X.
Osoby z zespołem Turnera nie mają pełnej kopii drugiego chromosomu płciowego, a czasem brak tego chromosomu jest całkowity.
Szacuje się, że 1 na 2500 dziewcząt rodzi się z tym schorzeniem, ale prawdopodobnie więcej ciąż z zespołem Turnera kończy się poronieniem. W Stanach Zjednoczonych żyje około 70 000 kobiet z TS.
Średnia długość życia kobiet z zespołem Turnera jest nieco krótsza niż u ogółu populacji.
Chromosomy to nici kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), które występują we wszystkich komórkach ciała. Zawierają one instrukcje determinujące cechy behawioralne i fizyczne człowieka.
Rodzaje
Istnieją dwa główne rodzaje zespołu Turnera:
- W klasycznym zespole Turnera całkowicie brakuje chromosomu X. Dotyczy to około połowy wszystkich przypadków TS.
- Mozaikowy zespół Turnera to przypadek, w którym nieprawidłowości występują tylko w niektórych komórkach organizmu.
Objawy
Objawy zespołu Turnera mogą się znacznie różnić i mogą pojawić się jeszcze przed narodzinami.
Objawy prenatalne mogą obejmować obrzęk limfatyczny, co oznacza, że płyn nie jest prawidłowo transportowany wokół narządów ciała płodowego, prowadząc do obrzęków. Noworodki z TS często mają spuchnięte dłonie i stopy.
Płód może wykazywać:
- gruby kark
- cystic hygroma (torbiel limfatyczna) lub obrzęk w okolicy szyi
- niższą niż normalna wagę
U noworodków lub w okresie niemowlęcym mogą występować:
- szeroka klatka piersiowa z szeroko rozstawionymi sutkami
- cubitus valgus (ramiona skierowane na zewnątrz w łokciach)
- opadające powieki
- paznokcie wyginające się ku górze
- wąskie, wysokie podniebienie
- niska linia włosów z tyłu głowy
- nisko osadzone uszy
- mała i cofająca się szczęka
- krótkie ręce
- opóźniony wzrost
- mniejszy wzrost i waga przy urodzeniu
- obrzęk rąk i stóp
- szeroka szyja z dodatkowymi fałdami skóry, czasami określana jako «wstęga»
W niektórych przypadkach symptomy mogą nie być widoczne do późniejszego wieku.
Późniejsze objawy mogą obejmować:
- Nieregularny wzrost: gwałtowny wzrost może nie wystąpić w oczekiwanym czasie w dzieciństwie. Niemowlęta mogą mieć normalny wzrost w pierwszych 3 latach życia, ale w wieku 3 lat ich tempo wzrostu może być poniżej normy, a w wieku 5 lat zauważalny będzie niski wzrost.
- Niska postura: dorosłe kobiety z TS mogą mieć wzrost o około 20 cm niższy niż oczekiwany dla dorosłych kobiet w ich rodzinach, chyba że poddane są leczeniu.
Większość dziewcząt z TS ma normalną inteligencję oraz dobre umiejętności werbalne i czytelnicze, jednak niektóre mogą mieć trudności z matematyką, koncepcjami przestrzennymi, pamięcią i precyzyjnymi ruchami palców.
Problemy społeczne mogą obejmować trudności w interpretacji reakcji lub emocji innych osób.
Zwykle w okresie dojrzewania jajniki kobiet zaczynają produkować hormony płciowe, estrogeny i progesteron. Większość dziewcząt z TS nie wytwarza tych hormonów.
To prowadzi do:
- braku miesiączki
- słabo rozwiniętych piersi
- możliwej niepłodności
Chociaż kobiety z TS mają nieczynne jajniki, ich pochwa i macica zwykle są normalne, a wiele z nich może prowadzić normalne życie seksualne.
Około 20 procent kobiet z TS zaczyna miesiączkować w okresie dojrzewania, ale rzadko zdarza się, aby kobieta z TS zaszła w ciążę bez leczenia niepłodności.
Inne możliwe objawy to:
- oczy opadające ku dołowi
- wybitne płatki uszu
- nieprawidłowości w jamie ustnej, co może prowadzić do problemów stomatologicznych
- zwężenie aorty, co może powodować szmer serca
- niedoczynność tarczycy, która może być leczona tabletkami tyroksyny
- nadciśnienie tętnicze
- osteoporoza, z powodu niedoboru estrogenów
- zapalenie ucha środkowego, które jest powszechne wśród młodych dziewcząt z TS
- utrata słuchu w wieku dorosłym, mogąca być skutkiem zapalenia ucha w dzieciństwie
- cukrzyca, która występuje częściej u starszych kobiet z TS o nadwadze
- mole na skórze
- małe paznokcie w kształcie łyżeczki
- krótszy czwarty palec lub palec u nogi
Przyczyny i czynniki ryzyka
Większość ludzi rodzi się z dwoma chromosomami płciowymi. Samce dziedziczą chromosom X od matki i chromosom Y od ojca, natomiast kobiety dziedziczą po jednym chromosomie X od każdego z rodziców.
W przypadku zespołu Turnera jedna kopia chromosomu X jest nieobecna lub znacząco zmieniona.
W TS mogą występować różne zmiany genetyczne.
Monosomia: Brak chromosomu X. Eksperci uważają, że jest to spowodowane błędem w spermie ojca lub w jajku matki. W każdej komórce ciała potomka brakuje jednego chromosomu X.
Mozaikowy zespół Turnera: We wczesnych etapach rozwoju płodu może wystąpić błąd w podziale komórki, co prowadzi do sytuacji, w której niektóre komórki mają dwie kopie chromosomu X, a inne tylko jedną. Czasami występują komórki z obu kopii chromosomu X oraz inne z jedną zmienioną kopią.
Materiał chromosomowy Y: Niewielka liczba osób z TS ma komórki z jednym chromosomem X oraz innymi z jednym chromosomem X i fragmentem chromosomu Y. Taki osobnik rozwija się jako kobieta, ale ma większe ryzyko rozwoju nowotworu znanego jako gonadoblastoma.
Utrata lub nieprawidłowość chromosomu X ma miejsce spontanicznie w momencie zapłodnienia jaja. Brakujący lub zmieniony chromosom X powoduje błędy w rozwoju płodowym i po porodzie.
Posiadanie jednego dziecka z TS nie zwiększa ryzyka posiadania kolejnych dzieci z tym schorzeniem.
Problem ten dotyczy wyłącznie kobiet.
Czynniki ryzyka
Uważa się, że ryzyko wystąpienia TS jest takie samo dla wszystkich kobiet, niezależnie od przynależności etnicznej czy lokalizacji. Występuje przypadkowo, nie jest związane z wiekiem rodziców ani z czynnikami toksycznymi czy środowiskowymi, które mogłyby wpływać na ryzyko.
Diagnoza
Podczas ciąży badanie ultrasonograficzne może ujawnić oznaki TS. Amniopunkcja lub biopsja kosmówki (CVS) to testy przedporodowe, które mogą wykrywać nieprawidłowości chromosomalne.
W chwili urodzenia problemy z sercem lub nerkami oraz obrzęki rąk i stóp mogą wskazywać na TS.
Jeśli noworodek ma szeroką lub płetwiastą szyję, szeroką klatkę piersiową i szeroko rozstawione sutki, lub jeśli dziewczynka rośnie i ma niską posturę oraz nierozwinięte jajniki, może to sugerować TS.
Czasami diagnoza nie jest stawiana aż do późniejszego wieku, na przykład, gdy nie występuje dojrzewanie.
Test kariotypowy z krwi może wykryć dodatkowe lub brakujące chromosomy, a także rearranżacje chromosomów lub przerwy chromosomalne.
Test ten może być przeprowadzony poprzez pobranie próbki płynu owodniowego, gdy dziecko jest jeszcze w macicy, lub próbki krwi po urodzeniu. Jeśli brakuje jednego chromosomu X lub jest on niekompletny, diagnoza TS zostaje potwierdzona.
Leczenie
Zespół Turnera to schorzenie genetyczne, na które nie ma lekarstwa, jednak odpowiednie leczenie może pomóc w rozwiązaniu problemów związanych z niskim wzrostem, rozwojem seksualnym oraz trudnościami w uczeniu się.
Wczesna interwencja jest kluczowa, aby zminimalizować ryzyko powikłań. Regularne monitorowanie ciśnienia krwi i funkcji tarczycy oraz natychmiastowe leczenie wszelkich nieprawidłowości są niezbędne.
Leczenie infekcji ucha wewnętrznego przez specjalistów z dziedziny otolaryngologii może zmniejszyć ryzyko problemów ze słuchem w późniejszym życiu.
Terapia hormonalna może obejmować estrogen, progesteron oraz hormony wzrostu, które mogą być dostarczane przez endokrynologa lub pediatrę endokrynologicznego.
Terapia hormonem wzrostu powinna rozpocząć się, jeśli dziewczyna nie rośnie normalnie, aby zapobiec niskiej posturze i stygmatyzacji społecznej w przyszłości. Codzienne wstrzyknięcia hormonu wzrostu mogą zwiększyć wzrost o dodatkowe 10 cm do końca okresu wzrostu. Najlepszy wiek na rozpoczęcie takiego leczenia nie został jednoznacznie określony, lecz zazwyczaj zaczyna się je od 9 roku życia.
Zastępcza terapia estrogenowa i progesteronowa umożliwia rozwój seksualny oraz zmniejsza ryzyko osteoporozy. Badania krwi mogą wykazać, ile hormonu pacjentka produkuje naturalnie.
Terapia zastępcza estrogenami rozpocznie się na początku dojrzewania, około 14 roku życia, począwszy od niskich dawek, które będą stopniowo zwiększane. Terapia progesteronem, wprowadzona później, może wywołać regularne miesiączki. Leczenie hormonami płciowymi będzie kontynuowane przez całe życie pacjentki i może być podawane w postaci tabletek, wstrzyknięć lub plastrów. Około 90% dziewcząt z zespołem Turnera wymaga leczenia hormonalnego, aby wywołać dojrzewanie i przyspieszyć wzrost.
W przypadku chęci zajścia w ciążę konieczne będzie zastosowanie zapłodnienia in vitro (IVF). Każda ciąża wymagać będzie szczegółowego monitorowania ze względu na dodatkowe obciążenie serca i naczyń krwionośnych.
Poradnictwo oraz terapia psychologiczna mogą być przydatne dla pacjentów z problemami emocjonalnymi.
Wsparcie edukacyjne i pomoc w nauce mogą pomóc osobom z trudnościami w matematyce, koncepcjach przestrzennych, pamięci i precyzyjnych ruchach palców.
Komplikacje
Wiele powikłań jest związanych z zespołem Turnera.
Problemy sercowo-naczyniowe
Niektóre dziewczynki z TS rodzą się z wadami serca lub małymi nieprawidłowościami serca, co może zwiększać ryzyko powikłań w późniejszym życiu.
Wady w aorcie, głównym naczyniu krwionośnym prowadzącym z serca, mogą zwiększać ryzyko rozwarstwienia aorty, a także łzawienia w wewnętrznej warstwie aorty.
Każda wada zastawki między aortą a sercem zwiększa ryzyko zwężenia zastawki aortalnej. Dotyczy to od 5 do 10 procent osób z TS.
Nadciśnienie tętnicze jest bardziej prawdopodobne w przypadku zespołu Turnera.
Inne problemy
Inne możliwe komplikacje to:
Cukrzyca: Jest bardziej prawdopodobna u starszych kobiet z TS, które mają nadwagę, w porównaniu do innych kobiet w tej samej grupie wiekowej i wagowej.
Problemy ze słuchem: Stopniowa utrata funkcji słuchu i infekcje ucha wewnętrznego mogą prowadzić do utraty słuchu.
Problemy z nerkami: Około 40% pacjentów z TS ma pewne rodzaje wad rozwojowych nerek, co zwiększa ryzyko nadciśnienia i infekcji dróg moczowych.
Niedoczynność tarczycy: Dotyka 10% pacjentów z TS.
Utrata zębów: Może być wynikiem złego rozwoju zębów. Kształt jamy ustnej i podniebienia zwiększa ryzyko przeludnienia i niewłaściwego ustawienia zębów.
Wady wzroku: Zez i dalekowzroczność są częstsze wśród dziewcząt z TS. W przypadku zeza oczy nie patrzą równolegle i wydają się zwrócone w różnych kierunkach.
Problemy z kośćmi: Istnieje większe ryzyko osteoporozy oraz kifozy, czyli zaokrąglenia górnej części pleców. Skolioza, boczne skrzywienie kręgosłupa, dotyka około 10% osób z TS.
Ciąża: Kobiety z TS mają znacznie wyższe ryzyko wystąpienia powikłań w trakcie ciąży, w tym cukrzycy ciążowej, nadciśnienia oraz rozwarstwienia aorty.
Problemy psychiczne: Zespół Turnera zwiększa ryzyko wystąpienia problemów z samooceną, lękiem, depresją, ADHD oraz trudności w interakcjach społecznych.
Wczesna interwencja znacznie zwiększa szansę na rozwiązanie tych problemów, zanim one się pojawią.
Nowe badania i odkrycia w 2024 roku
W 2024 roku pojawiły się nowe badania, które rzucają światło na mechanizmy biologiczne związane z zespołem Turnera. Badania na poziomie molekularnym potwierdzają, że zmiany w genach odpowiedzialnych za rozwój jajników mogą wpływać na wydolność hormonalną pacjentek. Wciąż prowadzone są badania nad terapią genową, która ma na celu poprawę funkcji komórek jajnikowych.
Również na polu psychologicznym, nowe analizy wskazują na wyższą częstość występowania problemów emocjonalnych wśród dziewcząt z TS, co podkreśla konieczność dostosowania wsparcia psychologicznego do ich indywidualnych potrzeb. Wczesna diagnoza i wsparcie psychiczne mogą znacznie poprawić jakość życia tych osób.
Dodatkowo, nowatorskie terapie hormonalne, takie jak terapia z użyciem estrogenów i progesteronu, wykazały pozytywne rezultaty w zakresie pobudzania rozwoju płciowego oraz poprawy zdrowia kości, co może pomóc w zapobieganiu osteoporozie w późniejszym życiu.
W kontekście zdrowia sercowo-naczyniowego, badania z 2024 roku koncentrują się na monitorowaniu pacjentek z zespołem Turnera w celu wczesnego wykrywania i leczenia nadciśnienia tętniczego, co może znacząco zmniejszyć ryzyko powikłań sercowych. Współpraca z zespołami medycznymi specjalizującymi się w chorobach sercowo-naczyniowych staje się kluczowa dla poprawy opieki nad pacjentkami.
