Zespół Zollingera-Ellisona to rzadkie schorzenie, które zazwyczaj jest wynikiem obecności gastrinoma, czyli nowotworu produkującego gastrynę. Ten guz może pochodzić z trzustki lub, rzadziej, z jelita cienkiego.
Gastryna, hormon wydzielany przez guz, prowadzi do nadmiernej produkcji kwasu solnego w żołądku, co skutkuje poważnymi, nawracającymi owrzodzeniami w przełyku, żołądku, dwunastnicy oraz jelicie czczym, które jest pierwszą częścią jelita cienkiego.
Gastrinomy, które wywołują zespół Zollingera-Ellisona, mogą również rozwijać się w innych narządach, na przykład w węzłach chłonnych, żołądku, wątrobie czy jajnikach.
To schorzenie jest niezwykle rzadkie, występując u 1 na milion osób. Najczęściej diagnozuje się je u pacjentów w wieku od 20 do 50 lat, a mężczyźni stanowią około 60% przypadków.
Chociaż większość przypadków jest sporadycznych, od 25 do 30 procent z nich jest związanych z innym schorzeniem, zwanym mnogim nowotworem endokrynnym typu 1 (MEN1).
Objawy
Objawy zespołu Zollingera-Ellisona obejmują:
- Dyskomfort w górnej części brzucha
- Płonące i obolałe uczucie w górnym brzuchu
- Biegunka
- Krwawienie w przewodzie pokarmowym
- Ogólne osłabienie
- Melaena, czyli czarny, «smolisty» kał, spowodowany krwawieniem w przewodzie pokarmowym
- Nudności
- Niezamierzona utrata masy ciała
- Wymioty
- Zgaga lub refluks żołądkowo-przełykowy, gdy kwas żołądkowy i pokarm z żołądka cofają się do przełyku. Objawy mogą być czasami poważne.
Warto zaznaczyć, że objawy zespołu Zollingera-Ellisona są dość zbliżone do tych związanych z chorobą wrzodową. Większość pacjentów z tym zespołem ma wiele guzów w układzie endokrynnym, a także guzy trzustki.
Przyczyny
Przyczyny wystąpienia zespołu Zollingera-Ellisona oraz gastrinoma nie są do końca jasne.
Gastrinoma uwalnia nadmiar gastryny, co prowadzi do wzrostu produkcji kwasu żołądkowego w żołądku i dwunastnicy, a to z kolei powoduje wrzody trawienne w wyściółce dwunastnicy. Często występuje wiele owrzodzeń, które mogą prowadzić do bólu lub krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego.
Gastrinoma może być złośliwa, co oznacza, że nowotwór może rozprzestrzeniać się na inne części ciała, najczęściej do pobliskich węzłów chłonnych lub wątroby.
Niektóre przypadki tego zespołu są spowodowane zaburzeniem genetycznym, znanym jako wielolekowa neoplazja typu 1 (MEN1). MEN1 jest zespołem genetycznym, który powoduje występowanie wielu nowotworów wewnątrzwydzielniczych.
Ten stan dziedziczony jest w sposób autosomalny dominujący, co oznacza, że jeśli rodzic jest dotknięty, istnieje 50% prawdopodobieństwo przekazania tego stanu potomstwu.
Osoby mogą być narażone na rozwój gastrinoma, jeśli w ich rodzinie występowały przypadki raka endokrynnego lub jeśli mają kogoś w rodzinie z MEN1.
Diagnoza
Lekarz zbada pacjenta, zadając pytania dotyczące objawów oraz historii medycznej, a także przeprowadzi szereg badań.
Badania krwi
Podwyższony poziom gastryny we krwi może wskazywać na guzy trzustki lub dwunastnicy.
Przed badaniem krwi pacjent powinien poszcząc oraz unikać leków zmniejszających stężenie kwasu przez czas określony przez lekarza.
Badanie krwi może wymagać powtórzenia co najmniej trzy razy, ponieważ poziomy gastryny mogą się zmieniać.
Poziom kwasowości brzucha
Pacjenci z przewlekłym zapaleniem żołądka oraz ci, którzy przeszli niedawno operację żołądka, mogą mieć podwyższony poziom gastryny we krwi, nawet jeśli żołądek nie wytwarza dużych ilości kwasu.
Dla lekarza kluczowe jest ustalenie, co dokładnie powoduje wysoki poziom gastryny. Poziom kwasowości żołądka może być testowany.
Jeśli poziom kwasowości w żołądku nie jest wysoki, to bardzo mało prawdopodobne, aby pacjent miał zespół Zollingera-Ellisona.
Jeżeli żołądek wytwarza kwas, można przeprowadzić test stymulacji sekretyny. Lekarz mierzy poziomy gastryny, a następnie wstrzykuje hormon sekretynę, po czym dokonuje kolejnego pomiaru poziomu gastryny. Wzrost poziomu gastryny może sugerować obecność zespołu Zollingera-Ellisona.
Endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego
Badanie znane jako endoskopia górna, czyli esophagogastroduenoskopia (EGD), polega na zbadaniu przełyku, żołądka i dwunastnicy za pomocą endoskopu.
Endoskop to oświetlony instrument optyczny z kamerą, który służy do wizualizacji przełyku, żołądka i pierwszej części dwunastnicy.
Podczas tej procedury lekarz wprowadza endoskop przez gardło pacjenta, a następnie do żołądka i dwunastnicy, szukając oznak owrzodzeń.
W trakcie badania można pobrać biopsję lub próbkę tkanki z dwunastnicy, aby zbadać ją pod kątem nowotworów produkujących gastrynę.
Pacjent musi pościć przez określony czas przed tym badaniem.
Skanowanie obrazowe
Do lokalizacji guzów można zastosować skan jądrowy, MRI, tomografię komputerową lub USG.
Endoskopowa ultrasonografia polega na wykorzystaniu endoskopu do umieszczenia urządzenia ultrasonograficznego wewnątrz pacjenta, co pozwala lekarzowi na obserwację wnętrza żołądka i dwunastnicy. Takie badanie pomaga w lokalizacji guzów oraz pobraniu próbek tkanek, a pacjenci muszą pościć przed jego przeprowadzeniem.
Angiografia może być również używana do wykrywania guzów trzustki. Cewnik jest wprowadzany do naczyń krwionośnych w trzustce, a następnie wstrzykuje się barwnik, który stanowi materiał kontrastowy. Barwnik ten pojawia się na zdjęciach rentgenowskich, co pozwala na lepsze uwidocznienie naczyń krwionośnych w obrębie guzów.
Leczenie
Leczenie zespołu Zollingera-Ellisona koncentruje się na eliminacji guzów oraz leczeniu owrzodzeń.
Pierwszym krokiem jest zwykle leczenie guzów. Może to być jednak trudne, ponieważ często są małe i trudne do zlokalizowania. Pojedynczy guz można usunąć chirurgicznie, ale w przypadku obecności wielu guzów lub ich rozprzestrzenienia na wątrobę, operacja może nie być możliwa.
W niektórych przypadkach chirurg może zdecydować się na usunięcie jednego dużego guza, nawet jeśli występują inne mniejsze guzy.
Alternatywne metody leczenia, które mogą spowolnić wzrost guza, obejmują:
- Chemioterapię, aby spowolnić tempo wzrostu nowotworów
- Usunięcie części wątroby, jeśli to konieczne
- Embolizację, czyli odcięcie dopływu krwi do guza
- Wstrzykiwanie leków bezpośrednio do guza.
Oprócz tych terapii, stosuje się oktreotyd w celu kontrolowania objawów. Oktreotyd to lek, który może zmniejszyć produkcję gastryny. Transplantacja wątroby oraz radioterapia są możliwe, ale wciąż są przedmiotem badań.
Od końca lat 70. XX wieku dostępne stały się nowoczesne leki kontrolujące produkcję kwasu i leczenie wrzodów. Wcześniej powszechne były radykalne operacje, które obejmowały zerwanie nerwów odpowiedzialnych za wydzielanie kwasu oraz chirurgiczne usunięcie całego żołądka.
Inhibitory pompy protonowej (PPI) stanowią pierwszą linię leczenia nadmiaru kwasu. Te leki pomagają kontrolować nadmierną produkcję kwasu poprzez blokowanie działania pomp w komórkach wydzielających kwas.
Przykłady PPI to esomeprazol (Nexium), omeprazol (Prilosec), lanzoprazol (Prevacid), pantoprazol (Protonix) oraz rabeprazol (Aciphex).
Jeśli poziom kwasu żołądkowego spadnie, owrzodzenia trawienne mają większą szansę na wyleczenie, a objawy zespołu Zollingera-Ellisona będą łagodniejsze.
W przypadku wystąpienia wrzodów trawiennych lekarz może zasugerować operację. Może być przeprowadzona w celu zamknięcia perforacji w ścianie żołądka lub dwunastnicy spowodowanej wrzodem, usunięcia przeszkody spowodowanej przez wrzód lub zatrzymania krwawienia.
Zapobieganie
Większość przypadków zespołu Zollingera-Ellisona występuje sporadycznie, co oznacza, że są one nowym zjawiskiem w organizmie i nie można ich przewidzieć.
Jak dotąd nie ma dowodów na to, że dieta wpływa na ryzyko rozwoju tego zespołu.
Jak działa system trawienny
Żołądek, dwunastnica i trzustka są kluczowymi narządami w systemie trawiennym. Żołądek oraz trzustka wydzielają gastrynę, która stymuluje produkcję kwasu żołądkowego oraz innych soków trawiennych, niezbędnych do rozkładu pokarmu.
Gastryna przemieszcza się w krwioobiegu, wysyłając sygnały do innych komórek żołądka, by uwolniły kwas żołądkowy, co wspomaga proces trawienia.
Kiedy pokarm jest częściowo strawiony, przechodzi do dwunastnicy, pierwszej części jelita cienkiego, gdzie jest dalej rozkładany. Jelito cienkie to organ w kształcie rurki, który łączy żołądek z jelitem grubym.
W zdrowym organizmie komórki żołądka kontrolują produkcję gastryny, co zapobiega nadmiernemu wytwarzaniu kwasu żołądkowego. W przypadku zespołu Zollingera-Ellisona może wystąpić zaburzenie tej równowagi, ponieważ gastrinoma produkuje nadmiar gastryny.
Nowe badania i wnioski na 2024 rok
W 2024 roku zespół Zollingera-Ellisona zyskał uwagę naukowców, którzy skupili się na zrozumieniu mechanizmów molekularnych stojących za rozwojem gastrinoma. Badania wykazały, że wiele przypadków gastrinoma wiąże się z mutacjami w genach odpowiedzialnych za regulację wzrostu komórek, co sugeruje nowe możliwości terapeutyczne.
Ponadto, ostatnie badania kliniczne dotyczące nowoczesnych terapii celowanych wykazały, że leki takie jak everolimus mogą znacząco wpłynąć na kontrolę wzrostu guzów i produkcję gastryny. Wstępne wyniki są obiecujące, a dalsze badania mogą zmienić sposób podejścia do leczenia tego schorzenia.
W kontekście diagnostyki, nowoczesne techniki obrazowania, takie jak PET-CT, stają się coraz bardziej powszechne i mogą poprawić dokładność diagnozy guzów endokrynnych. Te innowacje mogą prowadzić do wcześniejszego wykrywania oraz lepszego zarządzania pacjentami z zespołem Zollingera-Ellisona.
Zrozumienie tego schorzenia jest kluczowe dla skutecznego zarządzania pacjentami. W miarę jak nasze zrozumienie patologii gastrinoma się rozwija, istnieje nadzieja na lepsze opcje terapeutyczne i poprawę jakości życia pacjentów dotkniętych tym rzadkim schorzeniem.
