Pomysł, że pozytywne nastawienie do życia i radosne usposobienie pomaga odeprzeć chorobę, jest tak stary jak wzgórza. Być może jest to zaskakujące, że powiedzenie to znacząco wykracza poza historię starych żon.
W ciągu ostatnich kilku dekad stopniowo odkrywano intrygujące i wszechobecne powiązania między neuronauką a układem odpornościowym.
To, co na pierwszy rzut oka może wydawać się trudnym małżeństwem między mózgiem a odpornością, przekształciło się w pełnoprawny interdyscyplinarny obszar badań.
To pole znane jest jako psychoneuroimmunologia (PNI).
Każdy wie, że stres może wywoływać chorobę, a z kolei wesołe spotkania z bliskimi mogą ukoić ból i osłabić tę samą dolegliwość.
Co kilka dziesięcioleci można było nazwać pseudonauką, dziś znajduje silne poparcie w wielu kręgach. PNI ma głębokie konsekwencje dla przyszłości badań medycznych, terapii chorób oraz naszego podejścia do radzenia sobie ze stresem.
W tym artykule przyjrzymy się narodzinom PNI, oraz temu, jak układ odpornościowy i układ nerwowy wchodzą w interakcje, a także jak te szlaki komunikacyjne wpływają na nasze życie.
Wpływ umysłu na zdrowie
Najpierw przyjrzymy się kilku przykładom, które pokazują, jak psychologia wpływa na układ odpornościowy:
- Żałoba: historie osób, które umierają wkrótce po utracie bliskiego, są powszechne. W badaniu przeprowadzonym na 95 647 niedawno owdowiałych osobnikach stwierdzono, że w pierwszym tygodniu po stracie śmiertelność była dwukrotnie wyższa niż oczekiwana. W tym przypadku «złamane serce» nabiera dosłownego znaczenia.
- Jelita: obecnie dobrze wiadomo, że istnieje silne powiązanie między przewlekłym stresem a wystąpieniem objawów w funkcjonalnych zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, zapalnej chorobie jelit oraz zespole jelita drażliwego.
- Rak: pracownicy służby zdrowia wiedzą, że perspektywa pacjenta oraz jakość wsparcia psychologicznego mogą znacząco wpłynąć na wyniki leczenia.
- HIV: badania wskazują, że podwyższone poziomy stresu oraz ograniczone wsparcie społeczne przyspieszają progresję zakażenia HIV.
- Objawy skórne: łuszczyca, wyprysk i astma mają podłoże psychologiczne. Stresujący dzień w pracy może skutkować zaostrzeniem objawów.
- Gojenie się ran: szybkość, z jaką goją się rany chirurgiczne, jest związana z czynnikami psychologicznymi. Przykładowo, podwyższony poziom lęku przed operacją wiąże się z gorszymi wynikami, w tym dłuższymi hospitalizacjami i większą liczbą powikłań.
Pomimo wielu relacji wskazujących na negatywny wpływ zdarzeń psychologicznych na zdrowie fizyczne, dowody naukowe wspierające te historie były przez długi czas trudne do znalezienia.
Jak więc aktywność neuronów wpływa na układ odpornościowy? Klasyczny system komunikacyjny układu odpornościowego – układ limfatyczny – nie występuje w ośrodkowym układzie nerwowym, przez co interakcje między tymi dwoma były uważane za niemożliwe.
To, co kiedyś wydawało się średniowiecznym znachorstwem, obecnie uznawane jest za fakt naukowy; mechanizmy leżące u podstaw interakcji mózg-układ odpornościowy są stale odkrywane.
Jak w wielu przypadkach naukowych, kluczowe odkrycie miało miejsce przypadkiem.
Narodziny psychoneuroimmunologii
Robert Ader jest powszechnie uważany za ojca nowoczesnej PNI. Jego wczesne badania dotyczące warunkowania u szczurów otworzyły drzwi do zrozumienia komunikacji między mózgiem a układem odpornościowym.
Ader, psycholog z wykształcenia, współpracował ściśle z immunologiem Nicholasem Cohenem. Ich specjalności stworzyły idealny zespół, choć wówczas nie zdawali sobie z tego sprawy.
Ich przełomowe odkrycie zyskało uznanie dzięki przypadkowej obserwacji podczas eksperymentów z psami Pawłowa, w których ślinienie było warunkowane dźwiękiem metronomu.
W eksperymencie Adera szczury otrzymywały różne ilości roztworu sacharyny, jednocześnie podawano im Cytoxan – lek wywołujący stres i hamujący układ odpornościowy. Szczury były kondycjonowane do unikania picia roztworu, a gdy Ader zaprzestał wstrzykiwania, niektóre z nich umierały.
Ader zauważył, że reakcja na unikanie i poziom śmiertelności różniły się w zależności od ilości podanego roztworu.
Wyniki zaintrygowały Adera; wydawało się, że reakcja była warunkowana, ale zaskakująco wpływała na odporność. W wywiadzie w 2010 roku wyjaśnił:
«Jako psycholog nie wiedziałem, że nie ma żadnych powiązań między mózgiem a układem odpornościowym, więc mogłem rozważyć jakąkolwiek możliwość, która mogłaby wyjaśnić ten uporządkowany związek.»
Jego kolejne badanie, opublikowane w 1975 roku, wykazało ponad wszelką wątpliwość, że jego przeczucie, choć zaskakujące, było trafne. Sygnał neuronowy (smak) mógł wyzwolić uwarunkowaną redukcję w układzie odpornościowym.
Niespodziewanie układ nerwowy i odpornościowy stały się współpracownikami.
Dowody na interakcje mózg-układ odpornościowy
Kontynuując te eksperymenty, nauka zaczęła budować obraz interakcji między mózgiem a układem odpornościowym.
Jeśli system immunologiczny był w interakcji z układem nerwowym, to musiały istnieć miejsca, w których się spotykają. Wkrótce to zostało potwierdzone.
W 1981 roku David Felten odkrył sieć nerwów prowadzących do komórek układu odpornościowego, potwierdzając, że nerwy znajdują się w grasicy i śledzionie, kończąc się w pobliżu limfocytów i makrofagów.
W 1985 roku Candace Pert odkryła receptory neuroprzekaźnikowe na komórkach układu odpornościowego i mózgu, co pokazało, że chemiczne sygnały z układu nerwowego mogą również wpływać na układ odpornościowy.
Odkrycie neuropeptydów, które łączą się z układem odpornościowym, było szczególnie fascynujące.
Rola neuropeptydów
Neuropeptydy są nowoczesnymi cząsteczkami, które współdziałają z neurotransmiterami, umożliwiając komunikację między neuronami. Obecnie wiadomo, że ponad 100 różnych neuropeptydów jest wykorzystywanych przez układ nerwowy.
W przeciwieństwie do krótkotrwałego działania klasycznych neuroprzekaźników, neuropeptydy mają dłuższe działanie i wpływają na wiele funkcji, od ekspresji genów po tworzenie nowych synaps.
Co ciekawe, neuropeptydy odgrywają rolę w emocjonalnych aspektach, takich jak poszukiwanie nagród i zachowania społeczne.
Jak mózg rozmawia z układem odpornościowym?
Wraz z rozwojem PNI odkrywane są liczne ścieżki komunikacji między psychologią a odpornością.
W ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci coraz bardziej zrozumiano głębię integracji układu nerwowego i odpornościowego.
Warto wspomnieć o osi podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA) oraz jej wpływie na odpowiedzi na stres psychologiczny.
Oś podwzgórze-przysadka-nadnercza
Oś HPA składa się z trzech gruczołów: podwzgórza, przysadki mózgowej oraz gruczołów nadnerczy. Te tkanki kontrolują reakcje organizmu na stres oraz regulują procesy takie jak trawienie, układ odpornościowy, nastrój i wydatkowanie energii.
Hormon uwalniający kortykotropinę (CRH) jest kluczowym chemicznym sygnałem w osi HPA, który jest uwalniany w odpowiedzi na stres, choroby czy wysiłek fizyczny. Poziom CRH wzrasta po przebudzeniu, a następnie stopniowo maleje w ciągu dnia.
Jednak u osób zestresowanych poziomy kortyzolu często pozostają podwyższone przez dłuższy czas.
Podczas stresu organizm reaguje jakby znajdował się w sytuacji zagrożenia, co prowadzi do wielu zmian metabolicznych, by zapewnić energię do walki lub ucieczki.
Jedną z tych strategii oszczędzania energii jest tłumienie układu odpornościowego, aby zaoszczędzić glukozę na potencjalne zagrożenie.
W dzisiejszym świecie poziom stresu może wzrastać z wielu powodów, które rzadko są związane z realnym niebezpieczeństwem, co sprawia, że oś HPA jest często nadmiernie aktywna.
Ciężki, przewlekły stres może osłabiać układ odpornościowy, ponieważ ciało oszczędza energię na fizyczną walkę, która nigdy się nie wydarzy.
Z drugiej strony, istnieją dowody na to, że oksytocyna, wytwarzana podczas pozytywnych interakcji społecznych, pomaga tłumić aktywność osi HPA, sprzyjając zdrowieniu.
Interakcje między podwzgórzem, przysadką a nadnerczami są złożone, a ich wpływ na organizm jest wciąż badany. Oś HPA to tylko jeden z układów odkrytych przez PNI.
Inny stres, odmienna odpowiedź immunologiczna
Metaanaliza 300 badań wykazała, że różne rodzaje stresu wpływają na różne aspekty układu odpornościowego. Porównano krótkotrwałe stresory, takie jak egzaminy, z przewlekłymi, które mogą zmieniać życie, jak opieka nad partnerem z demencją.
Krótkotrwałe stresory tłumiły odporność komórkową, podczas gdy przewlekłe stresory wpływały na obie odpowiedzi immunologiczne.
Stres ma wymierny wpływ na siłę układu odpornościowego, a kontrolowanie poziomu stresu może pomóc wzmocnić naszą odporność.
Badania nieustannie pokazują, że ludzie w sytuacjach stresowych doświadczają wymiernych zmian w reakcjach fizycznych, co prowadzi do spowolnionego gojenia ran, większej liczby infekcji i gorszych rokowań w przypadku chorób nowotworowych.
To przekonuje, że umiejętność radzenia sobie ze stresem jest kluczowa, a wsparcie osób w trudnych sytuacjach jest równie istotne.
Przez wiele lat uważano, że układ odpornościowy działa autonomicznie. Dziś wiemy, że mózg regularnie komunikuje się z komórkami układu odpornościowego i odwrotnie.
Stres jest zatem zarówno psychiczny, jak i fizyczny.
Nowe badania i odkrycia w psychoneuroimmunologii (2024)
W 2024 roku badania nad psychoneuroimmunologią zyskały nowy impuls. Ostatnie badania potwierdziły, że techniki relaksacyjne, takie jak medytacja czy joga, mogą znacząco poprawić odpowiedź immunologiczną organizmu. Zgłoszono, że osoby regularnie praktykujące te techniki mają niższe poziomy prozapalnych markerów krwi, co może sugerować lepszą reakcję organizmu na stres.
Inne badania wykazały, że pozytywne myślenie oraz silne więzi społeczne mogą przyczynić się do lepszego funkcjonowania układu odpornościowego. Uczestnicy badań, którzy utrzymywali dobre relacje z innymi, wykazywali wyższe poziomy przeciwciał po szczepieniach w porównaniu do osób bardziej osamotnionych.
Zastosowanie nowych technologii, takich jak neuromodulacja, również przynosi obiecujące wyniki. Badania nad stymulacją mózgu w celu poprawy funkcji immunologicznych sugerują, że można wykorzystać te metody do zwalczania stanów zapalnych i poprawy zdrowia psychicznego.
Wreszcie, rosnąca liczba dowodów wskazuje, że dieta bogata w antyoksydanty i kwasy tłuszczowe omega-3 może wspierać zdrowie psychiczne, co z kolei wpływa na odporność. Badania pokazują, że osoby, które spożywają więcej tych składników, rzadziej doświadczają depresji i lęków, co sprzyja lepszej odpowiedzi układu odpornościowego na stresory.
