Późne dyskinezy to nieprzyjemny efekt uboczny niektórych leków, które powodują niekontrolowane ruchy mięśni, głównie w okolicy twarzy. Ruchy te mogą być gwałtowne, sztywne i trudne do opanowania.
Warto zaznaczyć, że późne dyskinezy nie powinny być mylone z innymi zaburzeniami, które także prowadzą do mimowolnych ruchów, jak np. choroba Parkinsona czy zaburzenia tikowe.
W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej przyczynom, objawom oraz możliwościom zapobiegania późnej dyskinezji.
Co to jest późna dyskineza?
Późna dyskineza najczęściej pojawia się jako efekt uboczny stosowania leków przeciwpsychotycznych. Te leki blokują dopaminę, substancję chemiczną w mózgu, która odgrywa kluczową rolę w kontroli ruchów mięśni.
Zazwyczaj objawy pojawiają się po długotrwałym stosowaniu tych leków, chociaż w niektórych przypadkach mogą się one rozwinąć już po krótkim czasie leczenia, zwłaszcza przy wysokich dawkach.
Niestety, wiele z leków prowadzących do późnej dyskinezji jest niezbędnych dla zdrowia pacjentów z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, a czasami mogą one nawet ratować życie.
Z tego powodu nigdy nie należy przerywać ani zmieniać leczenia przeciwpsychotykami bez konsultacji z lekarzem.
Szacuje się, że do 30% osób, które długoterminowo przyjmują leki przeciwpsychotyczne, rozwija późną dyskinezę. W związku z tym istotne jest, aby pacjenci biorący te leki byli świadomi wczesnych objawów, co ułatwi ich diagnozę i leczenie.
W przeszłości późna dyskineza była uznawana za stan nieuleczalny. Jednak ostatnie badania i nowe leki dają nadzieję na skuteczniejsze leczenie tej dolegliwości.
Leki, które mogą powodować późne dyskinezy
Neuroleptyki, czyli leki przeciwpsychotyczne, są najczęstszą przyczyną późnych dyskinez. Znane są również jako antagoniści receptora dopaminy.
Neuroleptyki stosuje się w leczeniu zaburzeń związanych z psychozą, które mogą znacząco wpływać na postrzeganie rzeczywistości przez pacjenta. Osoby z zaburzeniami psychotycznymi mogą doświadczać następujących objawów:
- urojenia – trwałe przekonania, które nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości
- halucynacje – odczuwanie lub widzenie rzeczy, które nie istnieją
Zaburzenia związane z psychozą to m.in.:
- schizofrenia
- choroba afektywna dwubiegunowa
- ciężka depresja
- uzależnienia
Starsze neuroleptyki, znane jako neuroleptyki pierwszej generacji, częściej prowadzą do późnej dyskinezji niż nowsze, tzw. neuroleptyki drugiej generacji.
Są one odpowiedzialne za wystąpienie późnej dyskinezji u około 32,4% długoterminowych użytkowników. Do neuroleptyków pierwszej generacji należą:
- chloropromazyna
- flufenazyna
- haloperidol
- perfenazyna
Neuroleptyki drugiej generacji, nazywane również atypowymi, mają mniejsze ryzyko wywołania późnej dyskinezji. W jednym z przeglądów wykazano, że ryzyko to wynosi jedynie 13,1% wśród długoterminowych użytkowników.
Najczęściej stosowane neuroleptyki drugiej generacji to:
- risperidon
- olanzapina
- kwetiapina
- zyprazydon
- arypiprazol
- paliperydon
- lurazydon
Niektóre leki stosowane w leczeniu problemów trawiennych również mogą prowadzić do późnej dyskinezy, w tym:
- metoklopramid, stosowany w leczeniu owrzodzeń i wspomagający opróżnianie żołądka u pacjentów z cukrzycą. Długotrwałe stosowanie metoklopramidu zwiększa ryzyko późnych dyskinez
- prochlorperazyna, często stosowana w leczeniu ciężkich nudności i wymiotów, a także w terapii schizofrenii i ciężkiego lęku.
Czynniki ryzyka
Długoterminowe stosowanie neuroleptyków to główny czynnik ryzyka rozwoju późnych dyskinez.
Inne czynniki, które mogą zwiększać ryzyko, to:
- cukrzyca
- wiek (osoby starsze)
- płeć (kobiety)
- otępienie lub wcześniejsze uszkodzenia mózgu
- pochodzenie afroamerykańskie
- uzależnienia lub nadużywanie substancji
Nie każdy, kto ma te czynniki ryzyka, rozwinie późną dyskinezę. Ważne jest, aby osoby przyjmujące leki przeciwpsychotyczne były świadome tych ryzyk i zgłaszały wszelkie objawy lekarzowi.
Objawy
Późne dyskinezy rozwijają się stopniowo. Objawy mogą wystąpić już podczas stosowania leków przeciwpsychotycznych, ale nierzadko pojawiają się miesiące lub nawet lata po zaprzestaniu leczenia.
Osoby, u których wystąpią jakiekolwiek objawy, powinny jak najszybciej skonsultować się z lekarzem w celu wczesnego leczenia.
Głównym objawem późnej dyskinezji są mimowolne ruchy twarzy, które mogą obejmować:
- grymasy
- marszczenie brwi
- ściskanie ust
- wystawianie języka
- żucie lub chrupanie
- uderzanie wargami
- nadmierne mruganie
W rzadkich przypadkach późna dyskineza może powodować mimowolne ruchy rąk, nóg oraz palców.
Zapobieganie
Zapobieganie późnej dyskinezie nie zawsze jest możliwe, ponieważ objawy mogą pojawić się nagle. Najlepszą strategią na zmniejszenie ich występowania jest jak najszybsze zgłaszanie lekarzowi wszelkich mimowolnych ruchów.
Jednym ze sposobów wczesnego wykrywania tego efektu ubocznego jest regularne konsultowanie się z psychiatrą w trakcie leczenia lekami przeciwpsychotycznymi. Psychiatra może przeprowadzać testy przesiewowe, takie jak «Nieprawidłowa skala ruchów mimowolnych» (AIMS), co pozwala na wczesne rozpoznanie objawów późnej dyskinezji.
Pacjenci przyjmujący metoklopramid lub prochlorperazynę w przypadku problemów trawiennych powinni również regularnie konsultować się z lekarzem w celu monitorowania objawów późnej dyskinezji. Generalnie, leki te powinny być stosowane tylko przez krótki czas w terapii problemów trawiennych.
Leczenie
Leczenie późnej dyskinezy może polegać na zmniejszeniu dawki leku przeciwpsychotycznego lub na zmianie na inny preparat. Tego rodzaju decyzje powinny być podejmowane wyłącznie pod nadzorem lekarza, gdyż poważne zaburzenia psychiczne mogą zagrażać życiu.
Czasami zmiana leku lub obniżenie jego dawki przynosi ulgę w objawach późnej dyskinezji, jednak nie jest to gwarantowane.
Do niedawna nie istniały zatwierdzone przez FDA metody leczenia późnej dyskinezji. W 2017 roku wprowadzono dwa leki na tę dolegliwość:
- valbenazyna (Ingrezza)
- deutetrabenazyna (Austedo)
Osoby zainteresowane stosowaniem tych leków w celu złagodzenia objawów późnej dyskinezji powinny skonsultować się z lekarzem.
American Academy of Neurology sugeruje, że ekstrakt z miłorzębu japońskiego może również przynieść ulgę w objawach późnej dyskinezji u niektórych pacjentów. Należy jednak zauważyć, że jego skuteczność badano jedynie u osób hospitalizowanych z powodu schizofrenii.
Nie ma wystarczających dowodów na to, że inne naturalne środki, takie jak witamina E czy melatonina, są skuteczne w leczeniu późnej dyskinezji.
Istnieją jednak pewne dowody na to, że lek przeciwlękowy, klonazepam, może być pomocny w terapii późnych dyskinez, chociaż jego stosowanie wiąże się z ryzykiem uzależnienia.
Perspektywy
Choć późna dyskineza nie zagraża bezpośrednio życiu, jej objawy mogą znacząco obniżyć jakość życia pacjenta. Osoby przyjmujące leki przeciwpsychotyczne powinny być świadome objawów późnej dyskinezji, aby mogły zgłosić je lekarzowi tak szybko, jak to możliwe.
Choć nie ma jednego, uniwersalnego leku na późną dyskinezę, nowoczesne neuroleptyki oraz nowe metody leczenia zatwierdzone przez FDA dają nadzieję na skuteczniejsze zarządzanie tym stanem.
Aktualne badania i nowe podejścia do leczenia
W 2024 roku pojawiły się nowe badania, które koncentrują się na innowacyjnych podejściach do leczenia późnej dyskinezji. Badania te wskazują na potencjalną skuteczność terapii skojarzonej, w której łączy się neuroleptyki z lekami wspomagającymi, takimi jak kwetiapina, która może ograniczać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.
Dodatkowo, badania kliniczne sugerują, że terapia psychologiczna, w tym terapia poznawczo-behawioralna, może wspierać pacjentów w radzeniu sobie z objawami późnej dyskinezji, a także poprawiać ich jakość życia.
Nowe podejścia badają również zastosowanie neuromodulacji, takiej jak przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS), co może otworzyć nowe możliwości leczenia oraz zmniejszenia objawów dyskinezji.
Warto również podkreślić znaczenie badań nad genetyką pacjentów cierpiących na późne dyskinezy, które mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia mechanizmów powstawania tego stanu oraz dostosowania terapii do indywidualnych potrzeb pacjentów.
