Czy kiedykolwiek miałeś dziwne uczucie przechodzenia przez osobę i wiedząc, że już ją widziałeś? Być może nawet sądzisz, że wiesz, co może się wydarzyć w następnej chwili. To niezwykłe uczucie znane jest jako «déjà vu» («już widziałem»). Ale dlaczego tak się dzieje?
Wiele lat temu, jako student pierwszego roku, usiadłem z przyjaciółmi, aby obejrzeć animowany cykl. W chwili rozpoczęcia pierwszego odcinka ogarnęło mnie silne, niesamowite wrażenie, że widziałem to już wcześniej.
Mimo to byłem pewien, że to moje pierwsze obejrzenie tego programu i nigdy wcześniej o nim nie słyszałem. To, czego wówczas doświadczyłem, to coś, co przynajmniej anegdotycznie zdarza się wielu ludziom w pewnym momencie ich życia: déjà vu, czyli tajemnicze uczucie, że coś nowego jest niespodziewanie znajome.
Niewielu badaczy zajmowało się tym zjawiskiem, ale Anne Cleary z Colorado State University w Fort Collins jest jednym z nielicznych, którzy podjęli się tego wyzwania.
Zwracała szczególną uwagę na mechanikę mózgu w kontekście tego doświadczenia przez kilka lat, a niedawno rozszerzyła swoje badania, aby odpowiedzieć na pytanie: czy poczucie przeczucia, które często towarzyszy déjà vu, ma rzeczywiste podstawy?
Wyniki tego badania, które Cleary współprowadziła z byłym absolwentem Alexandrem Claxtonem, zostały opublikowane w renomowanym czasopiśmie.
Zjawisko sfrustrowanej pamięci
W swojej nowej pracy badawczej, Cleary i Claxton indukowali doświadczenia déjà vu wśród uczestników, aby przetestować współwystępowanie tych odczuć i sprawdzić, czy takie uczucia odpowiadają rzeczywistości.
Innymi słowy, naukowcy chcieli sprawdzić, czy osoby, które doświadczyły déjà vu, rzeczywiście potrafiły przewidzieć, co wydarzy się dalej, czy też to uczucie było jedynie sztuczką umysłu.
Aby wywołać déjà vu, Cleary zastosowała strategię, którą z powodzeniem testowała w poprzednich badaniach.
W 2012 roku stwierdziła, że uczucie «już widziane» jest zjawiskiem związanym z pamięcią, porównywalnym do chwili, gdy nie możemy przypomnieć sobie słowa, mimo że czujemy, że je znamy. To tak, jakby słowo było «na czubku naszego języka», ale mimo wszelkich starań, nie możemy go przywołać.
Cleary odkryła, że kiedy doświadczamy déjà vu, może to wynikać z kontekstu, który przypomina nam coś, co już widzieliśmy lub przeżyliśmy, ale czego nie pamiętamy w danym momencie.
Możemy odczuwać, że jesteśmy w zupełnie nowym miejscu, które przypomina nam lokalizację, którą kiedyś widzieliśmy z pociągu, ale której już nie jesteśmy świadomi.
«Nie możemy świadomie pamiętać poprzedniej sceny, ale nasze mózgi rozpoznają podobieństwo» – wyjaśnia Cleary. «Ta informacja manifestuje się jako niepokojące uczucie, że byliśmy tam wcześniej, ale nie możemy określić, kiedy i dlaczego.»
Zarówno déjà vu, jak i uczucie «końca języka» są znane jako zjawiska «metapamięci»: momenty, kiedy mamy świadomość, że coś pamiętamy lub że powinniśmy to pamiętać.
«Moją roboczą hipotezą jest to, że déjà vu jest szczególnym przejawem znajomości, gdy czujesz, że nie powinieneś tego wiedzieć, co czyni to tak irytującym i uderzającym.» – dodaje Anne Cleary.
Déjà vu i przeczucia
W swoich najnowszych badaniach Cleary i Claxton stworzyli sytuacje, w których uczestnicy doświadczali déjà vu, prosząc ich o eksplorację wirtualnych krajobrazów 3D.
Strategia była prosta: krajobrazy odwzorowane były w identyczny sposób, ale wyglądały zupełnie inaczej – na przykład czasami uczestnicy oglądali sceny ze złomowisk, a innym razem pokazywano im ogród z żywopłotem.
W każdym przypadku «ruch w scenie zatrzymywał się przed kluczowym zwrotem». Dzięki temu wszyscy uczestnicy mieli wrażenie, że widzieli już dany krajobraz, ponieważ rzeczywiście tak było, ale w zupełnie innej formie.
Następnie naukowcy sprawdzili, czy uczestnicy, którzy doświadczali déjà vu i sądzili, że mogą przewidzieć następny ruch, rzeczywiście byli w stanie to zrobić poprawnie, czy też ich mózgi po prostu oszukiwały ich.
Taka sztuczka umysłu, jak wyjaśnia Cleary, może być rozumiana poprzez teorię pamięci, która zakłada, że przechowujemy wspomnienia, aby móc «przewidywać» przyszłe sytuacje. Pomaga to nam przetrwać i rozwijać się.
Naukowcy zauważyli, że około połowa uczestników, którzy zgłosili déjà vu, również podzieliła się swoimi odczuciami sensorycznymi. Jednak «prawdopodobieństwo wyboru właściwego zwrotu podczas […] déjà vu» nie było silniejsze niż prawdopodobieństwo wybrania niewłaściwego kierunku.
Krótko mówiąc, choć możemy myśleć, że potrafimy przewidzieć, co się stanie w doświadczeniu déjà vu, to uczucie pozostaje w rzeczywistości nieuzasadnione.
Obecnie Cleary prowadzi eksperymenty kontrolne, aby zbadać odczucie, że «po prostu wiesz, co ma się wydarzyć dalej».
Dzięki temu ma nadzieję lepiej zrozumieć, co powoduje to uczucie i czy jest ono naprawdę związane z poczuciem znajomości.
Nowe badania nad déjà vu w 2024 roku
W ostatnich badaniach, które ukazały się w 2024 roku, naukowcy zaczęli badać neurobiologiczne podstawy déjà vu, wykorzystując nowoczesne techniki obrazowania mózgu. Wyniki pokazały, że doświadczenia déjà vu aktywują obszary mózgu związane z pamięcią i rozpoznawaniem wzorców, co może wskazywać, że to zjawisko ma głębsze korzenie, niż wcześniej sądzono.
Dodatkowo, nowe badania z wykorzystaniem technologii VR (wirtualnej rzeczywistości) wykazały, że osoby, które doświadczają déjà vu, mogą być bardziej wrażliwe na bodźce związane z pamięcią, co prowadzi do częstszych epizodów tego zjawiska.
Inne badania wskazują na związek między déjà vu a zaburzeniami lękowymi. Osoby z wyższym poziomem lęku mogą częściej doświadczać tego zjawiska, co sugeruje, że stan psychiczny może wpływać na nasze percepcje i wspomnienia.
Wszystkie te nowe odkrycia otwierają drogę do dalszych badań nad tym fascynującym zjawiskiem, a także mogą przyczynić się do lepszego zrozumienia funkcjonowania ludzkiego mózgu oraz jego interakcji z pamięcią i emocjami.
